گرسنگی پنهان
گرسنگی عموما خاص مناطق و کشورهای فقیر و عقب مانده جهان است اما در این سالها شاهد نمونه‌ای از گرسنگی در سطح وسیعی از کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه هستیم که حتی اقشار غنی هم گرفتار آن هستند.
در واقع گرسنگی همیشه ناشی از خوردن نیست و چه بسا بسیاری از مردم که امروز دچار گرسنگی پنهان هستند بسیار هم پر خور باشند.
“گرسنگی پنهان” نوعی از فقر و کمبود مواد غذایی است که از چشم فرد، جامعه و حتی مسوولان سلامت در کشورها پنهان می‌ماند و آرام آرام در میان جمعیت می‌خزد و خود را در قالب عوارض بعدی نشان می‌دهد که چندان هم ملموس نیست.
سلولهای بدن برای رشد، اعمال حیاتی و ترمیم بافتها نیاز به مواد مغذی دارد که شامل درشت مغذیها همچون کربوهیدارتها، چربی، پروتئین و ریز مغذیهایی همچون انواع ویتامینها و املاح معدنی است.
نیاز به این مواد مغذی در افراد مختلف با توجه به سن، جنس و جثه متفاوت است چنانکه در این زمینه رعایت تنوع و تعادل در انتخاب مواد غذایی منجر به یک رژیم غذایی مطلوب می‌شود اما شرایط اقلیمی و برخی عادات غذایی ممکن است گروهی از جمعیت یا همه افراد یک منطقه را مبتلا به کمبود ماده مغذی و عوارض ناشی از آن کند.
اصطلاح “سوء‌تغذیه ریزمغذیها” برای بیماریهایی که به دلیل کمبود این مواد روی می‌دهد به کار برده می‌شود. این کمبود ریزمغذیها همان گرسنگی پنهان است.
امروزه سوء‌تغذیه ریزمغذیها بزرگترین مانع برای توسعه اجتماعی و اقتصادی است زیرا در درازمدت سلامت، توانایی یادگیری و توان تولید افراد جامعه را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
فقر و عدم دسترسی به مواد غذایی متنوع، فقدان آگاهی از عملکرد مطلوب یک رژیم غذایی مناسب، آب و محیط آلوده، شیوع بیماریهای انگلی و عفونی عواملی هستند که منجر به کمبود ریزمغذیها می‌شوند.
نتیجه این سوء تغذیه افزایش مرگ و میر، ابتلا به بیماریها به دلیل ضعف سیستم ایمنی بدن، ناتوانی جسمی و کاهش بهره‌هوشی و کاهش قدرت یادگیری و افت تحصیلی، تغییرات رفتاری به صورت بی‌حوصلگی، بی‌تفاوتی و انزواطلبی است که روند توسعه کشورها را به مخاطره می‌اندازد.
از جمله ریزمغذیهایی که کمبود آن اثر نامطلوب بر بدن می‌گذارد “آهن” است که سازنده هموگلوبین و ید می‌باشد که در جریان تولید هورمونها فعالیت می کند و همچنین سازنده برخی ویتامینها که گاه به صورت کوآنزیم فعالیتهای سلولی را سامان می‌دهند و به همین دلیل گرسنگی سلولی نیز نام دیگری است که به کمبود ریزمغذیها اطلاق می‌شود.
وقتی سلول گرسنه باشد فعالیتش دچار مشکل می‌شود لذا بدن خود را به طرق مختلف با کمبودها تطبیق می‌دهد و همین تطابق بدن و حیات، انسانها را از رسیدن به توانمندیهای بالقوه‌ای که دارند باز می‌دارد.
جامعه‌ای که کودکانش با فقر مواد غذایی و کمبود ریزمغذیها مواجه است از هوشمندی و قدرت یادگیری بی‌بهره می‌ماند، کودکان معمولا قدرت تمرکز نداشته و ناموفق در امتحانات درس را رها می‌کنند و یا چند سال در یک کلاس می‌مانند.
عدم توانایی در کسب مهارتهای پیچیده این جوامع را به تدریج در چرخه معیوب فقر و توسعه نیافتگی از رقابت در صحنه دانش فنی جهان حذف کرده و به کشورهای عقب مانده و محتاج تبدیل می‌کند.
امروزه کارشناسان تغذیه غلبه بر گرسنگی سلولی را پیش شرط اصلی برای رسیدن به سلامت جسمی و ذهنی و راه وصول به توسعه می‌دانند.
سیاستها و برنامه‌های تغذیه‌ای کشورها باید بگونه‌ای طراحی و اجرا شود که از دریافت ریزمغذیها و غذای کافی و مناسب برای همه گروههای سنی و جنسی جمعیت و در تمام مناطق شهری و روستایی اطمینان حاصل شود.
عواقب و خسران غفلت از گروههای در معرض خطر و آسیب پذیر و محرومان جامعه معمولا به کل جامعه برمی‌گردد و دولتها با سرمایه‌گذاری در پیشگیری از کمبود ریزمغذیها و حمایت از طبقات آسیب پذیر شاهد برگشت سرمایه به صورت افزایش بهره‌وری نیروی کار، خلق دانش فنی و توسعه یافتگی خواهند بود.
از جمله ریزمغذیها آهن است که از عناصر موثر در ساختمان بسیاری از آنزیمها، پروتئنها و خصوصا هموگلوبین است و کمبود آن منجر به کم خونی و فقر آهن می‌شود که با عوارض زیانبار بهداشتی، اجتماعی و اقتصادی از جمله افزایش مرگ و میر مادران به هنگام زایمان، افزایش موارد ابتلابه بیماریها، کاهش بهره‌هوشی و قدرت یادگیری و نهایتا کاهش توانمندی ذهنی و جسمی شده و روند توسعه اقتصادی جوامع را به مخاطره می‌اندازد.
کم خونی از پیامدهای اصلی فقر آهن است. در عین آنکه کمبود آهن شایعترین علت کم‌خونی به ویژه در کودکان و زنان در سنین باروری است اما سایر کمبود ریزمغذیها نظیر اسید فولیک و ویتامین B12هم در ایجاد کم‌خونی موثر است.
حدود یک چهارم جمعیت دنیا کم خون هستند و در تمامی سنین و هر دو جنس دیده می‌شود اما شیوع آن متفاوت است.
افراد آسیب پذیر چون زنان درسنین باروری(به علت عادت ماهیانه، شیردهی و بارداری)، کودکان شش ماهه تا دو ساله به دلیل رشد سریع و قطع زودرس تغذیه با شیر مادر و کودکان سنین پیش دبستانی بیشتر در معرض کم خونی فقر آهن هستند.
کمبود آهن در این مقاطع سنی می‌تواند منجر به تاخیر رشد جسمی، اختلال در تکامل و هماهنگی سیستم اعصاب حرکتی، اختلال در تکامل گفتاری و مهارتهای شناختی و کاهش قدرت یادگیری و ضریب هوشی به میزان پنج تا ۱۰امتیاز شود.
کاهش مقاومت در برابر عفونتها از جمله اسهال و عفونتهای تنفسی و اختلال در سیستم ایمنی سلولی از دیگر عواقب کم خونی است که درمان با آهن به بهبود آنها می‌انجامد.
اثرات نامطلوب کم خونی به ویژه نوع شدید آن در دوران شیرخواری و اوایل کودکی تقریبا غیرقابل جبران است و با درمان بعدی هم قابل اصلاح نیست.
بر اساس آمارهای جهانی کمبود آهن به رشد و تکامل مغزی ۴۰تا ۶۰درصد کودکان شش تا ۲۴ماهه کشورهای در حال توسعه صدمه می‌زند.
کم‌خونی فقر آهن در بزرگسالان نیز ایجاد ضعف و خستگی نموده و قدرت و کارآیی را کاهش می‌دهد و ممکن است با اختلالات تولید مثل نیز همراه باشد.
بر اساس محاسبات بانک جهانی در شرایطی که کمبود ریزمغذیها سالانه بیش از پنج درصد درآمد ملی کشورها را کاهش می‌دهد، هزینه راه‌حلهای کامل و مستمر برای غلبه بر آن تنها معادل سه دهم درصد از درآمد ناخالص ملی است.
اگر توان تولید در فرد کم خون بطور متوسط ۲۰درصد کاهش یابد در کشوری که ۵۰درصد زنان و ۲۰درصد مردان آن مبتلا به کم خونی هستند توان تولید پنج تا هفت درصد کاهش خواهد یافت.
اثرات کم خونی در تمامی حوزه‌ها و سطوح اعم از بهداشت و درمان، آموزش و پرورش، صنعت، کشاورزی واقتصاد گرفته تا خانواده چنان عمیق و زیانبار است که به جرات می‌توان گفت پیشگیری و کنترل آن از ابزار موثر در سرعت بخشیدن به روند توسعه کشورها است.
بر اساس محاسبات انجام شده در کشور، شیوع کم خونی ناشی از فقر آهن فقط در بین ۲۰درصد از جمعیت کشور سالانه حدود ۵۷۵میلیون دلار ضرر وارد می‌کند که شامل مرگ و میر و بیماری، روزهای غیبت از کار و مدرسه، افت تحصیلی و مردودی، کاهش قدرت کار و تولید است.
این مورد آخر ضرر و زیانی است که معمولا از دید مسوولان برنامه‌ریز و تخصیص‌دهندگان اعتبارات دور می‌ماند و سرمایه‌گذاری برای غلبه بر آن را با مشکل مواجه می‌کند.
در زمینه ریزمغذی چون “ید” هم تا چند سال قبل مشکلات حادی چون کمبود آهن داشتیم زیرا کمبود ید ضریب هوشی کودکان را ۱۰تا ۱۵امتیاز کاهش می‌دهد و به همین دلیل در مناطق دچار کمبود ید آموزش پذیری و فراگیری کودکان در سطح بسیار پایینی است و رشد جسمی و مغزی ساکنین مناطق دچار کمبود ید مختل شده و از کارایی کافی برخوردار نیستند لذا تولید و بازده کمتری دارند.
طی طول چند سال گذشته در نتیجه اجرای برنامه پیشگیری و کنترل اختلالات ناشی از کمبود ید در ایران ۱۴۵میلیون واحد ضریب هوشی کودکان کشور افزایش یافته و سالانه حدود ۹۰۰هزار نوزاد در برابر کمبود ید محافظت می‌شوند.
حیوانات اهلی نیز از مصیبت کمبود ید در امان نبوده و در مناطقی که خاک آن ید کافی نداشته اما دامداری رواج دارد دامها دچار سقط و نازایی شده و صدمات اقتصادی جبران ناپذیری به بار می‌آوردند.
اثرهای اقتصادی اختلالات ناشی از کمبود ویتامین Aو روی نیز بسیار گسترده است. در مورد کمبود کلسیم و پوکی استخوان هم آمار سال ۱۳۷۳حاکی از آن است که حداقل شش میلیون نفر از جمعیت کشور دچار پوکی استخوان هستند. از این تعداد سالانه حدود ۱۲۰نفر به دلیل عوارض جانبی آن جان خود را از دست می‌دهند و ۵۰درصد بقیه یعنی ۶۰هزار نفر دچار معلولیت شده و قادر به بازگشت به کار نیستند.
بر اساس محاسبه سال ۱۳۷۳سالانه هزینه‌ای معادل ۹۰۰میلیارد ریال به دلیل شکستگیهای گردن و استخوان ران به بودجه کشور تحمیل می‌شود.
اسید فولیک هم در ارتقا سلامت جامعه بسیار موثر است. این ویتامین امروز در دنیا بسیار مورد توجه قرار گرفته و با توجه به نقش ویژه آن در کاهش هموسیستئین، به عنوان یک عامل در پیشگیری از بیماریهای قلبی عروقی، سکته مغزی، ترومبوز وریدها و آمبولی ریوی عنوان می‌شود.
از سال ۱۹۹۴میلادی در سطح جهان اضافه کردن اسید فولیک را به آرد غلات به منظور غنی‌سازی مجاز اعلام نموده‌اند و گفته می‌شود مصرف ۰/۴میلیگرم آن علاوه بر تامین نیاز روزانه از بروز ناهنجاریهای لوله عصبی در نوزادان پیشگیری می‌نماید.
بسیاری معتقدند که غنی کردن آرد با اسید فولیک باید اجباری شود و هر گونه اهمال در این کار یک تخلف پزشکی در حیطه بهداشت عمومی محسوب می‌شود.
یکی از راهبردهای مهم و مناسب برای کنترل و پیشگیری از عوارض ناشی از کمبود ریزمغذیها، غنی‌سازی مواد غذایی است. یک راهکار اساسی موثر و ارزان که سابقه آن در برخی از کشورهای دنیا به حدود ۱۰۰سال می‌رسد.
در ایران از چند سال قبل اینگونه طرحها آغاز شد چنانکه غنی‌سازی نمک با ید به ما آموخت در این فرآیند همه و همه برای یک هدف همراه شوند و موفق هم بود.
در پی این امر مسوولان درصدد برآمده‌اند تا کمبود دیگری که در جامعه مشکلات اساسی و خسارات زیانباری وارد می‌کند یعنی کمبود آهن و اسید فولیک را هم در چرخه غنی‌سازی آرد از ابتدای سال آینده آغاز کنند.
با غنی‌سازی آرد با آهن و اسید فولیک که ماده اصلی غذایی مردم ایران است و همه از آن استفاده می‌کنند این مشکل تا حدی مرتفع می‌شود.
در واقع نان و غلات عمده‌ترین گروه غذایی در تامین کالری، پروتئین، کلسیم ، آهن، تیامین و نیاسین مورد نیاز روزانه در الگوی مصرفی مردم کشور است و نان در هر سه وعده غذای اصلی مورد مصرف تمامی اعضای جامعه ما است.
به همین جهت نان ماده غذایی بسیار مناسبی برای غنی‌سازی با آهن است زیرا اکثریت جامعه بدون توجه به وضعیت اجتماعی و اقتصادی آن را مصرف می‌کنند و افزایش آن نیز خطری به دنبال ندارد.
در واقع با غنی‌سازی آرد آن مقدار از آهن که در هنگام آسیاب گندم از دست رفته مجدد بازمی‌گردد.
دفتر منطقه مدیترانه شرقی سازمان جهانی بهداشت هم غنی‌سازی آرد گندم را با ۳۰ PPMآهن به فرم فروسولفات یا ۶۰ PPMبه فرم المنتال و همچنین PPM ۱/۵اسید فولیک توصیه می‌کنند.
آردی که به این صورت غنی شود می‌تواند یک سوم تا یک دوم آهن توصیه شده دریافتی زنان و یا کودکان را تامین کند و دریافت ناکافی را تصحیح نماید.
بر این اساس نان غنی شده سبب بهبود رشد جسمی، افزایش توانایی ذهنی و ارتقا وضعیت تحصیل و همچنین سبب افزایش بهره‌وری بزرگسالان در محیط کاری گردد.
عملیات غنی‌سازی بسیار ساده وشامل مخلوط نمودن ترکیب پیش ساخته‌ای ازمواد مغذی با آرد طی مراحل نهایی تولید می‌باشد. اضافه کردن آهن به آرد هیچ تغییری در طعم، مزه و رنگ آن ایجاد نمی‌کند.
میکس ترکیبی شامل یک تا چند ریزمغذی است که جهت غنی‌سازی به ماده غذایی (حامل) افزوده می‌شود. معمولا ریزمغذیها با مواد دیگر مخلوط می‌شوند تا امکان افزودن آنها به ماده غذایی مورد نظر فراهم شود. هم‌اینک در ایران پرمیکس حاوی سولفات فرو و اسید فولیک مورد استفاده قرار می‌گیرد.
سولفات فرو خشک ۴۲درصد، اسید فولیک ۷۵درصد، نشاسته ذرت ۵۷/۲۵درصد.
اگر ۲۰۰گرم از پرمیکس فوق به یک تن آرد افزوده شود آرد حاوی ۳۰ PPMآهن و ۱/۵ PPMاسید فولیک می‌شود.
امروز مشخص شده “غنی‌سازی آرد” روش ایمن، پایدار و بی‌خطری بوده که مورد پذیرش مصرف‌کنندگان قرار می‌گیرد و ارزش و کیفیت غذایی آرد را افزایش می‌دهد.
همچنین هزینه این غنی‌سازی بسیار اندک است بطوری که غنی‌سازی هر تن آرد با آهن فقط حدود نیم دلار هزینه در بر دارد. با توجه به اینکه هر فرد در سال بطور متوسط ۱۵۰کیلوگرم آرد مصرف می‌کند افزایش بها برای مصرف‌کنندگان فقط حدود ۰/۰۷دلار در سال خواهد بود.
این در حالی است که با وجود هزینه بسیار ناچیز غنی‌سازی آرد فواید آن برای مصرف‌کنندگان بسیار زیاد است.
اما ضرر اقتصادی کاهش کارآیی و کاهش بازدهی ناشی از فقر آهن به بیلیونها دلار می‌رسد. غنی‌سازی آرد موجب ارتقا وضعیت آهن در کل جمعیت شده و مزایایی نظیر کاهش هزینه مراقبتهای بهداشتی، افزایش کارآیی افراد، تقویت بنیه اقتصادی کشور و ایجاد جامعه‌ای موفق‌تر را در پی دارد.
پیشگیری و درمان فقر آهن و کم‌خونی سطح بهره‌وری ملی را ۲۰درصد افزایش می‌دهد.
در ایران از سال ۱۳۸۰پس از پیگیریهای دفتر تغذیه جامعه وزارت بهداشت و درمان برنامه غنی‌سازی آرد با آهن و اسید فولیک در استان بوشهر با کمک مرکز ریزمغذیهای کانادا و حمایت منطقه‌ای سازمان جهانی بهداشت به صورت آزمایشی آغاز شد.
پس از اجرای برنامه غنی‌سازی در بوشهر بر اساس ارزیابی میان دوره‌ای انجام شده نتیجه بهبود وضعیت هموگلوبین و فریتین سرم(ذخیره آهن بدن) رضایت بخش اعلام شد.
این در حالی است که ارزیابی نهایی بر اساس توصیه کارشناسان سازمانهای بین‌المللی حداقل پنج سال پس از شروع غنی‌سازی آرد انجام می‌شود.
اما ارزیابی و برآورد هزینه‌ای که این طرح در سال دارد هم انجام شده که به گفته مسوولان با توجه به جمعیت ۶۸تا ۷۰میلیونی کشور به ازای هر نفر ۱۲۲۰ریال در سال هزینه می‌شود که این به مفهوم آن است که به ازای هر ایرانی روزانه ۳۳ریال هزینه خواهد شد.
مدیرکل دفتر بهبود و تغذیه وزارت بهداشت و درمان معتقد است اگر بتوانیم فقر آهن را به میزان دو سوم کاهش دهیم افزایش بهره‌وری درمدت هفت سال به میزان سه میلیارد و ۲۰۰میلیون دلار در سال افزایش می‌یابد.
براساس تحقیقات انجام شده به ازای هر یک دلاری که در طرح مکمل یاری زنان هزینه کنیم ۱۳/۸دلار نصیب کشور می‌شود. همچنین هر یک دلار هزینه برای غنی‌سازی آهن، ۸۴دلار سود برای کشور دارد. در این طرح هدف غایی حفظ و ارتقای سلامت جامعه است و پیشگیری و درمان فقر آهن و کم‌خونی سطح بهره‌وری ملی را ۲۰درصد افزایش می‌دهد.
بر اساس مطالعه‌ای که روی کارگران کشاورزی انجام شد میزان برداشت محصول آنها پس از رفع کم خونی حدود ۲۰درصد افزایش داشته است.
مطالعه‌ای دیگر نیز بر روی کارگران ساختمانی که فعالیت بدنی سنگین دارند مشخص کرد کارآیی آنان پس از رفع کم خونی به میزان ۷۰درصد افزایش می‌یابد.
